Intimiteitsroof
Man in Blue VII (detail) van Francis Bacon, 1954,
In 1954 verbleef Francis Bacon geruime tijd in het Imperial Hotel in Henley-on-Thames (Oxfordshire, Engeland). In dit hotel schilderde Bacon de Man in Blue-serie, bestaande uit zeven diepdonkerblauwe doeken. Een gast van dit hotel die Bacon ontmoet had, een anonieme zonderling die om onduidelijke redenen elke nacht in de bar van het hotel zat te drinken, werd als model gebruikt.
Vormen van eenzaamheid en hun oorzaken
Door Marcelino Lopez
‘Je kunt niemand inhuren om je push-ups voor je te doen.’ Jim Rohn (1930-2009), motivational speaker
Eenzaamheid ontstaat door een gebrek aan hechte, diepere relaties met mensen die je waarderen en begrijpen; met wie je je successen en ervaringen kunt delen en die je steunen als je het moeilijk hebt. Dit gebrek is altijd subjectief, en soms ook objectief.
Gebrek aan sociaal netwerk
Sommige mensen hebben nauwelijks of geen contact met anderen. Als je aanwezige relaties (vrienden, buren, familieleden en/of collega’s) langere tijd verwaarloost, bijvoorbeeld door ziekte, persoonlijke problemen of psychische klachten, dan kun je op een gegeven moment echt alleen komen te staan. Vaak is het een combinatie van factoren waardoor iemands sociale netwerk wegvalt. Relaties onderhouden vraagt nu eenmaal om tijd, moeite, sociale vaardigheden en routine, en niet iedereen heeft dat in gelijke mate. Je sociale leven is vergelijkbaar met een tuin: er bloeit alleen iets moois als je er regelmatig aandacht en de juiste zorg aan besteedt.
Helaas is de eenzaamheid groter dan ooit. Onze maatschappij is in slechts een paar generaties onherkenbaar veranderd. Hoe verder terug in de tijd, hoe meer onze voorouders leefden in kleine, hechte gemeenschappen. Ze hadden vast genoeg conflicten en ruzies, maar eenzaam waren ze meestal niet. Ze hadden elkaar namelijk hard nodig om de talloze uitdagingen die het dagelijkse leven met zich meebracht te overwinnen. Ze moesten samenwerken. Kinderen werden niet, zoals nu, alleen door de twee ouders opgevoed, maar door de hele gemeenschap. De opkomst van grote steden en industrieën heeft geleid tot een nieuwe, veel individualistischere maatschappij. De voordelen zijn dat we minder op elkaar aangewezen zijn om te overleven, en dat we vrij zijn om te leven zoals wij dat willen. En dat is meteen het nadeel: het leidt tot minder sociale samenhang. Onze relaties zijn vluchtiger en opportunistischer dan ooit. Omdat relaties geen noodzaak zijn, is het makkelijker langs elkaar heen te leven.
De huidige pandemie, COVID-19, doet hier een schepje bovenop. Zij heeft ervoor gezorgd dat veel natuurlijke contactmomenten tussen mensen zijn weggevallen. Vooral alleenstaanden hebben er last van. Het is moeilijker elkaar (toevallig) te ontmoeten, zoals in het café of de sportschool. De collectieve eenzaamheid is daardoor groter dan ooit. Gelukkig is er de moderne technologie die ons digitaal met elkaar verbindt… of schieten al die apps en websites hun doel voorbij?
Man in blue van Francis Bacon, 1954
Sociale media: bindmiddel of spelbreker?
Tegenwoordig kunnen we 24/7 met onze smartphone of computer contact maken, met iedereen op de hele wereld. Bij elk gevoel van leegte, verveling of eenzaamheid kun je op het www terecht. Videobellen met je neef in Australië, chatten met een Tinder-match, twitteren naar je favoriete schrijver, commentaren achterlaten in je favoriete Facebook-groep. De mogelijkheden zijn - heel letterlijk - eindeloos. De hamvraag is: voelen we ons daardoor ook gelukkiger en meer verbonden?
Ondanks het oorspronkelijke doel van sociale media om mensen over de hele wereld met elkaar te verbinden, laat onderzoek zien dat het de eenzaamheid niet verdrijft. Het is een treurig feit, maar een op de drie mensen gaat ongelukkiger weg van Facebook dan voordat hij inlogde. Hoe vaker en hoe langer mensen op sociale media zitten, hoe ongelukkiger en eenzamer ze zich daardoor lijken te voelen. Uit onderzoek blijkt ook dat vooral mensen die zich ongelukkig en eenzaam voelen langer op sociale media vertoeven. Onderzoek laat ook zien dat zij zich daarna nog slechter voelen. Omdat mensen op sociale media vooral de hoogtepunten van hun leven delen, kan het jouwe daarbij al snel schraal afsteken. Mensen trekken op basis van weinig informatie conclusies die ze alleen maar onzekerder en eenzamer maken. Plaatjes van feestende mensen, leuke vakanties en andere memorabele momenten dragen daaraan bij. Vooral mensen die er gevoelig voor zijn kunnen denken dat ze van alles ontberen en missen in hun leven. Helaas is het precies dat gevoel van leegte dat hen juist extra naar sociale media laat verlangen. Het is een ongezonde verslaving. Mensen die sociale media gebruiken om af te spreken zijn gelukkiger dan mensen die ze gebruiken als vervanging voor écht contact.
Hoewel sociale media eindeloze contactmogelijkheden bieden, verlagen ze daardoor juist de kwaliteit van het contact. En het is de kwaliteit van de communicatie die bepaalt of je je eenzaam of verbonden voelt.
Gebrek aan relatiekwaliteit
Uiteraard heeft eenzaamheid niet per se te maken met een objectief gebrek aan mensen in de omgeving; het is vooral een gevoeld gebrek. Subjectief dus. Je kunt een leuke, liefhebbende partner en een reusachtig netwerk van vrienden, kennissen en gezellige collega’s hebben… en je ondertussen toch geïsoleerd voelen. Niet alle relaties voelen intiem of veilig. Ik zie regelmatig stelletjes die onder een dak wonen en zich eenzaam voelen, omdat ze steeds minder wezenlijke dingen met elkaar zijn gaan delen. Het verschil tussen je eenzaam en verbonden voelen, heeft alles te maken met de kwaliteit van de communicatie.
Man in Blue VI van Francis Bacon, 1954
Emotionele eenzaamheid heeft verschillende oorzaken; sommige zijn oplosbaar, andere niet of nauwelijks:
Gebrekkige communicatieve en sociale vaardigheden
Niet iedereen heeft evenveel talent om contacten aan te knopen en het beste uit sociale situaties te halen. Het starten en onderhouden van goede, bevredigende relaties is een complexe vaardigheid (of eerder: een verzameling van vaardigheden). Het verschil tussen goede en slechte communicatie is moeilijk te overschatten. De eerste vergroot wederzijds begrip en brengt mensen bij elkaar, de tweede vergroot de kloof en het wantrouwen. Slechte communicatie maakt eenzaam.
Helaas is het makkelijker verkeerd te doen dan goed. Eén leugen of belediging kan een vertrouwensband kapotmaken die in jaren is opgebouwd. Als er in jouw relaties vaak misverstanden, ergernissen en achterdocht spelen, dan kun je ervan uitgaan dat je niet optimaal communiceert. Het goede nieuws: met een beetje training kun je dat voor een deel verbeteren. Als je het van nature lastig vindt om andere mensen goed te ‘lezen’ en vaak ergernissen of misverstanden in je relaties ervaart, kun je dat voor een deel compenseren door te leren effectiever te communiceren.
Mismatch tussen jou en je omgeving
Als je in een omgeving verkeert waarin mensen anders denken en voelen dan jij, dan ontstaat er automatisch een groeiende kloof door een vicieuze cirkel van toenemend onbegrip en wantrouwen. Het is logisch jezelf te isoleren als je weet dat de mensen in je omgeving je ideeën, meningen of gevoelens afkeuren. Iemand die atheïstisch is in een streng religieuze omgeving zal een paar keer nadenken voordat hij zijn ongeloof prijsgeeft. Dat kan namelijk serieuze gevolgen hebben. Zogenaamde complotdenkers en ‘new agers’ (met alternatieve ideeën over de werkelijkheid) voelen zich vaak geïsoleerd, omdat de mensen in hun directe omgeving hun ideeën niet delen. Vaak creëren zij online eigen clubjes om zich minder eenzaam te voelen.
We hebben allemaal mensen en groepjes om ons heen met wie we ons meer of minder thuis voelen. Het is goed te weten welke relaties, situaties en groepjes je laten opbloeien en welke niet. Het kan uitputtend zijn mee te draaien in een wereld waarin je je niet thuis voelt. Iemand die van nature vriendelijk en soft is, voelt zich al snel eenzaam in een wereld waarin zakelijkheid en ongevoeligheid de norm is.
Soms is de mismatch tijdelijk. Als je de enige single bent in een netwerk van stelletjes en gezinnetjes, dan kun je jezelf daardoor heel eenzaam voelen. Hetzelfde gebeurt soms met mensen die als enige een bepaalde ziekte, handicap of andere uitdaging hebben. Het is altijd goed om lotgenoten in de buurt te hebben die jou begrijpen. Als je je eenzaam voelt in een specifieke omgeving, dan kan het nuttig zijn buiten dat netwerk relaties aan te boren, met mensen die meer op jou lijken of in jouw levensfase zitten.
Als je in een omgeving verkeert waarin mensen anders denken en voelen dan jij, dan ontstaat er automatisch een groeiende kloof door een vicieuze cirkel van toenemend onbegrip en wantrouwen. Het is logisch jezelf te isoleren als je weet dat de mensen in je omgeving je ideeën, meningen of gevoelens afkeuren. Iemand die atheïstisch is in een streng religieuze omgeving zal een paar keer nadenken voordat hij zijn ongeloof prijsgeeft. Dat kan namelijk serieuze gevolgen hebben. Zogenaamde complotdenkers en ‘new agers’ (met alternatieve ideeën over de werkelijkheid) voelen zich vaak geïsoleerd, omdat de mensen in hun directe omgeving hun ideeën niet delen. Vaak creëren zij online eigen clubjes om zich minder eenzaam te voelen.
We hebben allemaal mensen en groepjes om ons heen met wie we ons meer of minder thuis voelen. Het is goed te weten welke relaties, situaties en groepjes je laten opbloeien en welke niet. Het kan uitputtend zijn mee te draaien in een wereld waarin je je niet thuis voelt. Iemand die van nature vriendelijk en soft is, voelt zich al snel eenzaam in een wereld waarin zakelijkheid en ongevoeligheid de norm is.
Soms is de mismatch tijdelijk. Als je de enige single bent in een netwerk van stelletjes en gezinnetjes, dan kun je jezelf daardoor heel eenzaam voelen. Hetzelfde gebeurt soms met mensen die als enige een bepaalde ziekte, handicap of andere uitdaging hebben. Het is altijd goed om lotgenoten in de buurt te hebben die jou begrijpen. Als je je eenzaam voelt in een specifieke omgeving, dan kan het nuttig zijn buiten dat netwerk relaties aan te boren, met mensen die meer op jou lijken of in jouw levensfase zitten.
Man in Blue III, Francis Bacon, 1954Persoonlijke problemen die je lastig kunt delen
Persoonlijke problemen (zoals financiële schulden, een ziekte, werkstress, verslaving) zijn isolerend als mensen in jouw omgeving ze niet begrijpen, veroordelen en er daarom niet goed mee om weten te gaan. Als je de enige bent met een probleem in je omgeving - MS, een grote schuld, een drugsverslaving, seksuele afwijking - dan word je soms dubbel gestraft. Je lijdt al door je probleem, maar wanneer je omgeving reageert met onbegrip of zelfs afkeuring, dan maakt dat het nog moeilijker. Een beetje medelijden kan fijn zijn, maar dat maakt niet minder eenzaam. Als je je (door je klachten) eenzaam voelt, is het belangrijk lotgenoten op te zoeken. Al het onderzoek laat zien dat het kunnen delen van je problemen met mensen die je begrijpen (omdat ze hetzelfde meemaken) heel heilzaam kan zijn. Via internet kan dat gelukkig heel makkelijk.
Leugens en geheimen
Als je in je omgeving niet eerlijk kunt of durft te zijn over wezenlijke aspecten van jezelf, dan maakt dat eenzaam. Geheimen en leugens isoleren je gevoelsmatig van je omgeving. Al het onderzoek laat zien: er is niets beters voor het versterken van de band dan het eerlijk uitwisselen van wat er in je hoofd omgaat. Juist je onzekerheden, twijfels en angsten. Wanneer de ander daar goed op reageert vergroot dat de intimiteit en vertrouwensband. En dat geeft een uitermate goed gevoel, herkenbaar aan de toename van oxytocine in het brein. Leugens en geheimen staan dit gevoel in de weg. Ik had ooit een cliënt met homoseksuele gevoelens die hij vanwege zijn religieuze achtergrond niet voor zichzelf en zijn omgeving durfde toe te geven. Pas toen hij daar eerlijk over was doorbrak hij zijn gevoel van isolatie.
Individuele aanleg van eenzaamheid Mensen verschillen in hun behoefte aan contact, intimiteit en aandacht en in hun gevoeligheid voor eenzaamheid. Een oude schoolvriend van mij is al tevreden met drie à vier contactmomentjes in de week. Als freelancer (zonder gedeelde werkvloer) werkt hij alleen thuis. Bovendien is hij al jaren onvrijwillig single. Toch voelt hij zich zelden gefrustreerd of eenzaam. Als hij zich al eenzaam voelt, neemt hij zijn laptop mee naar de strandtent waar hij graag werkt. Een oppervlakkig praatje met de medewerkers en de glimlach van een leuke passant zijn genoeg om hem even weer verbonden te laten voelen met de mensheid. Hij is iemand die zichzelf prima kan vermaken. Veel andere mensen zouden zich in zijn schoenen waarschijnlijk wel eenzaam voelen.
Aan de andere kant van het spectrum ken ik mensen die de hele dag omringd worden door mensen die van hen houden, en die zich toch vaak verloren en eenzaam voelen. Ik noem geen namen, maar ik heb als therapeut inmiddels meerdere tv-sterren ontmoet die, hoewel dat ze een geliefde (of meerdere geliefden), goede vrienden en een schare aan bewonderaars en volgers hebben, een ziekelijke behoefte hadden aan nog meer bevestiging en liefde. Het gevoel van eenzaamheid spoort dus niet altijd met iemands objectieve leven. Sommige mensen kun je vergelijken met een bodemloze put. Hoeveel aandacht en liefde ze ook krijgen, het is nooit genoeg.
Man in Blue V van Francis Bacon, 1954Bepaalde karaktereigenschappen en psychische klachten kunnen de kans op eenzaamheid aanzienlijk beïnvloeden:
Extraverte mensen hebben meer behoefte aan sociale prikkels. Ze staan meer open voor nieuwe contacten en drukte, en zoeken die ook vaker op. Hierdoor zullen extraverten zich minder vaak eenzaam voelen.
Psychische klachten maken het soms moeilijk om diepere relaties te initiëren en/of te onderhouden. Zo gaan vooral depressie en eenzaamheid hand in hand. Somberheid zorgt er ook voor dat sociale relaties minder belonend zijn. Het kost dan vaak veel energie om je relaties te onderhouden. Vooral wanneer je het gevoel hebt dat je anderen weinig te bieden hebt, zul je je willen terugtrekken. Toch laat onderzoek zien dat mensen die sociaal actief blijven, eerder uit de negatieve spiraal komen.
Ook angsten kunnen isolerend werken. Mensen die sociaal angstig zijn (overmatig bewust van zichzelf zijn, bezorgd over wat anderen van hen vinden) creëren eerder een gevoelsmatige muur tussen zichzelf en anderen. Bij mensen die van nature achterdochtig zijn gebeurt dat ook. Wantrouwen creëert stroevere relaties waardoor je je eerder onbegrepen en eenzaam voelt. Wantrouwen is soms het gevolg van negatieve, onverwerkte ervaringen uit het verleden.
Vooral de hersenstof serotonine speelt een belangrijke rol bij eenzaamheid. Mensen met weinig serotonine in het brein lijken gevoeliger te zijn voor depressie, angst, verslaving en eenzaamheid. Serotonine beschermt ook tegen een laag zelfvertrouwen en gevoelens van eenzaamheid. Het zorgt voor meer rust in jezelf. Mensen met een laag serotonineniveau voelen zich eerder leeg en zoeken vaker bevestiging buiten zichzelf om zich goed te voelen, bijvoorbeeld door het najagen van drugs, seks en likes op sociale media. Deze vorm van eenzaamheid is onoplosbaar als iemand niet ook een innerlijke verandering ondergaat en werkt aan zichzelf en zijn of haar relaties. De eenzaamheid zit in iemand zelf, en is meestal niet het resultaat van zijn of haar netwerk of omgeving.
Tot slot zijn er ook karaktereigenschappen en klachten (zoals autisme en schizofrenie) waardoor iemand essentiële sociale vaardigheden mist die belangrijk zijn voor het smeden en onderhouden van een relatie. Het kunnen lezen van gezichten en het aanvoelen van sociale situaties is eerder een gave dan een vaardigheid die je kunt aanleren. Voor iemand die deze gave mist, is het lastiger een diepere, bevredigende connectie op te bouwen.
In de praktijk zijn het vaak meerdere (elkaar versterkende) oorzaken die tot gevoelens van eenzaamheid leiden. Daardoor ontstaat er soms een vicieuze cirkel van eenzaamheid die moeilijk te doorbreken is.